Πώς μπορούμε να ξεχωρίσουμε
τον επαναστατικό
από τον αυταρχικό χαρακτήρα ;
Είναι
πλέον κοινή διαπίστωση όλων των Ελλήνων πολιτών ότι έχουμε σαν λαός πέσει σε
μια μεγάλη παγίδα. Ανεξάρτητα από την πολιτική τοποθέτηση καθενός ή τη στάση
του απέναντι στις εξελίξεις και τα αίτια της κρίσης, όλοι νιώθουν το ίδιο
παγιδευμένοι. Υπάρχουν όμως πολλές διαφορές στον τρόπο αντίδρασης.
Ακούω,
βλέπω και οσμίζομαι ανθρώπους που βράζουν, έτοιμοι με ένα νεύμα ή ένα εκρηκτικό
γεγονός, να ξεσηκωθούν για να γκρεμίσουν την παγίδα. Ακούω, βλέπω και οσμίζομαι
ανθρώπους που έχουν παγώσει, ανίκανοι ακόμη και να σκεφτούν, έτοιμοι να
υποταχτούν σε έναν οποιονδήποτε ηγεμονίσκο θα εμφανιστεί σαν ηγέτης από τα
παλιά. Ακούω, βλέπω και οσμίζομαι ανθρώπους που αναζητούν την φυγή (από την
παγίδα), ανθρώπους που δεν πάγωσαν από τον φόβο τους αλλά και που δεν “βράζουν”
εύκολα.
Από
τις τρεις αυτές κατηγορίες, οι πρώτοι πιστεύουν ότι ωριμάζουν οι συνθήκες για
μια ανατροπή, μια επανάσταση, ένα παλιό τους όνειρο, να γκρεμιστεί αυτή η
κοινωνία της αδικίας. Αυτοί είναι έτοιμοι και να ρισκάρουν. Οι άνθρωποι της
δεύτερης κατηγορίας, μοιρολατρικοί και ίσως μερικοί βαθιά συντηρητικοί,
απεχθάνονται άλλοι μεν την κάθε βίαιη αλλαγή, άλλοι το οποιοδήποτε ρίσκο, μα
περισσότερο το ενδεχόμενο να συμμετάσχουν ή να ζήσουν μια επαναστατική περίοδο.
Αυτοί προτιμούν μια αλλαγή που θα έλθει από πάνω, από ηγεσίες και ηγέτες.
Με
αφορμή λοιπόν αυτούς τους δύο από τους τρεις τύπους – κατηγορίες, είπα να
ξαναδούμε όσα σπουδαίοι μελετητές της κοινωνικής
ψυχολογίας έγραψαν μελετώντας τέτοιους ανθρώπινους χαρακτήρες. Να
δούμε λοιπόν τον αυταρχικό τύπο ανθρώπου και τον επαναστατικό τύπο ανθρώπου.
Κυρίως θα εστιάσουμε στον δεύτερο τύπο ενώ με συντομία θα περιγράψουμε τον
πρώτο.
Ο
αυταρχικός χαρακτήρας
είναι αυτός που στηρίζει την αυταρχική δομή του κράτους
και την αυταρχική συγκρότηση της οικογένειας. Είναι ο χαρακτήρας που ίσως
μεγάλωσε με αυστηρή πειθαρχία την οποία και θεοποίησε στην ενηλικίωσή του.
Πειθαρχία τυφλή σε ηγέτες, σε κανόνες, σε ακλόνητα και αδιαμφισβήτητα γι αυτόν
πρότυπα και στερεότυπα.
Τον
συναντάμε να πυκνώνει τις τάξεις των υποστηρικτών των ολοκληρωτικών καθεστώτων
αλλά και διαφόρων εκτροπών του θρησκευτικού συναισθήματος (αιρετικές ομάδες και
σέχτες). Τον βλέπουμε να θαυμάζει και να θεοποιεί τη δύναμη, την επιρροή και
την παγερή εξουσία. Είναι απόλυτος στις απόψεις του και γίνεται εύκολα
εχθρός όσων τις αμφισβητήσουν. Στο βάθος η αυταρχική δομή του χαρακτήρα του
συγκροτείται από την ανάγκη του για αίσθηση δύναμης (κυριαρχίας) και απόλυτα
ξεκάθαρης ταυτότητας (π.χ. εθνική ταυτότητα, θρησκευτική ταυτότητα).
Όλα
αυτά τα εσωτερικά χαρακτηριστικά εκδηλώνονται στη σφαίρα της κοινωνικής του
δραστηριότητας με την άκριτη υποταγή στην εξουσία που επιλέγει.
Αισθάνεται να γίνεται ισχυρός όταν υποταχθεί και γίνει μέρος μιας εξουσίας που
επαγγέλλεται την επικράτησή της. Έχει βαθιά και ασυνείδητα την αίσθηση πως θα ήταν ένα τίποτα χωρίς τη συμμετοχή
του στην εξουσία. Έτσι οδηγείται στο να εκλαμβάνει κάθε απειλή αντιπάλων της
εξουσίας που λατρεύει, σαν να είναι απειλή για τη δική του διανοητική σταθερότητα. Είναι έτοιμος να πολεμήσει
αδυσώπητα όσους απειλούν την πίστη του στις ιδέες και τις επαγγελίες της
εξουσίας που λατρεύει. Είναι έτοιμος να θυσιάσει ακόμη και τα παιδιά του αν
δεν τον ακολουθήσουν.
Ο
επαναστατικός χαρακτήρας
Απέναντι
στον αυταρχικό χαρακτήρα, είναι ο επαναστατικός χαρακτήρας. Πριν περιγράψουμε
τι είναι, θα καταγράψουμε τι δεν είναι ο επαναστατικός χαρακτήρας.
Ο
επαναστατικός χαρακτήρας δεν είναι απαραίτητα ο καθένας που συμμετέχει σε
επαναστάσεις. Συνήθως, όπως μας έδειξε η ιστορία των επαναστάσεων μέχρι
σήμερα, οι επαναστατικοί χαρακτήρες δεν αποτελούσαν την πλειοψηφία των επαναστατών αλλά μια φωτισμένη
πρωτοπορία τους.
Ο
επαναστατικός χαρακτήρας δεν είναι αντάρτης. Αν βέβαια ορίσουμε ως αντάρτη
εκείνον που τρέφει μίσος για την τρέχουσα εξουσία επειδή δεν τον φρόντισε, τον
άφησε στο περιθώριο, δεν τον αγάπησε ή τον μίσησε. Αν έτσι ορίσουμε τον
αντάρτη, είναι εκείνος που αυτήν την εξουσία θα την πολεμήσει για να την
ανατρέψει βάζοντας στη θέση της μιαν άλλη στην οποία θα συμμετέχει πλέον και
αυτός σαν εξουσιαστής. Αυτός λοιπόν δεν είναι ο επαναστατικός χαρακτήρας
αλλά ο πολύ γνωστός στην ιστορία τύπος του οπορτουνιστή
(καιροσκόπου) αντάρτη.
Ο επαναστατικός χαρακτήρας δεν είναι φανατικός. Συχνά βέβαια συγχέουμε το πάθος των επαναστατών με τον φανατισμό που
σαν συμπεριφορά εκδηλώνεται σε κρίσιμες στιγμές για την επανάστασή τους. Αυτή η
παθιασμένη συμπεριφορά είναι όμως περιστασιακή. Αν όμως ορίσουμε σαν φανατικό
εκείνον που εκδηλώνει όχι περιστασιακά και κατ΄ ανάγκη το έντονο πάθος του αλλά
αυτόν που έχει χάσει οριστικά τη συνάφειά του
με τον υπόλοιπο κόσμο (στα όρια της ψύχωσης) και έχει περιχαρακώσει τη ζωή του
γύρω από μια συλλογική υπόθεση (πολιτική ή θρησκευτική) την οποία έχει κάνει
είδωλο λατρείας, τότε αυτός δεν είναι ο επαναστατικός χαρακτήρας. Ο φανατικός
χαρακτήρας σχεδόν νομοτελειακά θα διαλέξει μια οποιαδήποτε υπόθεση για να
ενταχθεί – υποταχθεί σε αυτήν και να δώσει νόημα στη ζωή του μόνον μέσα
από αυτήν.
Αν
δεν είναι τα παραπάνω, τότε ποιος είναι τελικά ο επαναστατικός χαρακτήρας;
Είναι αυτός που το βασικό του χαρακτηριστικό είναι ότι είναι ανεξάρτητος και
ελεύθερος.
Αν
κανείς δει την ανεξαρτησία και την ελευθερία μόνον σαν εξωτερικά κοινωνικά
χαρακτηριστικά, θα πει ότι αν είναι έτσι τότε στα σύγχρονα δημοκρατικά
καθεστώτα όλοι είμαστε συμβατικά ανεξάρτητοι και ελεύθεροι πολίτες άρα είμαστε
και επαναστατικοί χαρακτήρες.
Δεν πρόκειται περί αυτού βέβαια αλλά για την
φυσιολογική υγιή ωρίμανση ενός ανθρώπου στην ενήλικη ζωή του. Πρόκειται για
την εξελικτική κατάκτηση της ανεξαρτησίας του από την φροντίδα των γονιών καθώς
περνάει από την εφηβική φάση. Πρόκειται επίσης για την ανεξαρτησία του από άλλα
πρόσωπα όταν κάνει τις επιλογές της δικής του πορείας στην ενήλικη ζωή.
Εστιάζουμε
λοιπόν βαθύτερα στην ελευθερία και την ανεξαρτησία ενός προσώπου και εξετάζουμε
αν σκέφτεται με τη δική του σκέψη, αν νιώθει τα δικά του συναισθήματα και αν
παίρνει μόνος του τις δικές του αποφάσεις.
Αυτά
μπορεί να τα κάνει εκείνο το πρόσωπο που είναι αυθεντικό (δεν προσποιείται, δεν
αντιγράφει) και μπορεί να είναι αυθεντικό όταν φθάσει σε μια παραγωγική /
δημιουργική συνάφεια με τον κόσμο (ανθρώπους και φυσικό περιβάλλον).
Ελεύθερο
και ανεξάρτητο με την απόλυτη σημασία δεν μπορεί βέβαια να είναι κανένα άτομο
μέλος μιας κοινωνίας. Μπορεί όμως να καταχτά με γοργούς ρυθμούς την ελευθερία
του και την ανεξαρτησία του σε σχέση με τον κοινωνικό του περίγυρο και τα
δεδομένα της εποχής του και του τόπου όπου αναπτύσσεται. Βεβαίως η κοινωνική
ζωή, ο ιδιαίτερος εθνικός πολιτισμός και οι οικονομικές συνθήκες με τους
περιορισμούς που θέτουν, καθορίζουν σημαντικά τα όρια της προσδοκώμενης
ελευθερίας και ανεξαρτησίας. Ο επαναστατικός χαρακτήρας έχει επίγνωση αυτών των
περιορισμών και δρα τόσο ατομικά όσο και συλλογικά για να σπάσει και να
διευρύνει αυτά τα όρια, σε αντίθεση με τον αυταρχικό χαρακτήρα που τείνει να τα
κάνει όσο γίνεται στενότερα και όσο γίνεται πιο αδιαπέραστα.
Η
ανεξαρτησία και η ελευθερία του επαναστατικού χαρακτήρα είναι
πραγματοποιήσεις της ατομικότητάς του
την οποία με φροντίδα καλλιεργεί και δεν περιορίζεται μόνον στη χειραφέτησή του
από εκείνους που θα μπορούσαν να τον εκβιάσουν ή να τον εκμεταλλευτούν στις
οικονομικές συναλλαγές του. Όσο μάχεται για την αυτοκυριαρχία του, για την
αξιοπρέπειά του, όσο αναζητεί και δεν παγιώνει την ταυτότητά του σε κλισέ και
σε στερεότυπα, βρίσκεται σε μια διαρκή διαδικασία προοδευτικής βελτίωσης της
ύπαρξής του και άρα σε μια επαναστατική διαδικασία.
Προσοχή.
Ο ελεύθερος άνθρωπος, ο αφυπνισμένος άνθρωπος, ο ανεξάρτητος από καθηλωτικές
δεσμεύσεις άνθρωπος δεν είναι ένας απομονωμένος από τους άλλους, άνθρωπος. Δεν
είναι ο άνθρωπος που έχει γκρεμίσει κάθε είδους εξαρτήσεις. Η κοινωνική ζωή
άλλωστε είναι ένας ιστός ποικίλων αλληλοεξαρτήσεων. Ποιες εξαρτήσεις όμως μας
καθηλώνουν και δεν μπορούμε να εξελιχθούμε και ποιες μας βοηθούν να
καταχτήσουμε ανώτερα στάδια αυτοσυνειδησίας; Ο επαναστατικός άνθρωπος σπάει
τις καθηλωτικές εξαρτήσεις και συνδέεται περισσότερο παραγωγικά και δημιουργικά
με τον κόσμο.
Ο
επαναστατικός χαρακτήρας ταυτίζεται με την ανθρωπότητα και γι αυτό μπορεί και
υπερβαίνει τα στενά όρια της κοινωνίας όπου ζει, μπορεί να την κρίνει και να
την κατακρίνει με τη σφαιρική οπτική του ανθρωπισμού του. Δεν είναι αιχμάλωτος
της τοπικιστικής λατρείας του πολιτισμού στον οποίο έτυχε να γεννηθεί.
Αυτονόητο λοιπόν ότι δεν είναι ποτέ ρατσιστής.
Ο
επαναστατικός άνθρωπος αγαπάει βαθιά τη ζωή με τα θαύματά της, τις ομορφιές
της, τις χαρές της και τις τραγωδίες της. Αναγνωρίζει τις αντιφάσεις και τις
αντιθέσεις της πραγματικότητας και μάχεται να διεισδύσει ανάμεσά τους για να
βρει νέες επίκαιρες παραγωγικές συνθέσεις. Στον αντίποδα ο αυταρχικός
άνθρωπος, έχει έναν φόβο για την ποικιλομορφία της ζωής και έλκεται
σαδομαζοχιστικά από την θλίψη και τον θάνατο που πρέπει να είναι ηρωικός.
Ο
επαναστατικός χαρακτήρας ξεχωρίζει από την κριτική του διάθεση. Δεν μιλάμε για
την κριτική του γκρινιάρη, του μνησίκακου, του αρνητικού και του μίζερου
ανθρώπου. Μιλάμε για την ερευνητική διάθεση. Για την πεποίθηση πως όσο
ερευνούμε πάντα θα βρίσκουμε περιθώρια για παραπέρα βελτίωση. Αυτή είναι η
ερευνητική ματιά του επαναστατικού χαρακτήρα.
Για
τον επαναστατικό χαρακτήρα η δύναμη, η εξουσία πάνω στους άλλους δεν
καθαγιάζεται ποτέ. Δεν την θαυμάζει
και στέκεται κριτικά και ανατρεπτικά απέναντί της.
(τέλος 1ου μέρους, σε λίγες μέρες η συνέχεια στο 2ο μέρος)
(η ανάπτυξη αυτή βασίζεται στις μελέτες του Έριχ Φρομ).
14-07-2014
Νίκος Νημάς
