Πώς Χάνονται οι Αξίες μιας Κοινωνίας και πώς Βρίσκονται ξανά

άρθρο του Σπύρου Γούναρη - καθηγητή του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών
στο ιστολόγιο του Κύκλου των Χαμένων Αξιών, τον Ιούλιο του 2010.

1ο Μέρος

Ακούω τελευταίως όλο και περισσότερο κόσμο, ανώνυμο αλλά και επώνυμο, να συζητά για τα καλά της οικονομικής κρίσης: επιστροφή στις αληθινές αξίες της ζωής, εκ νέου ανεύρεση της χαράς της οικογένειας και των ανθρώπινων επαφών και πολλά καλά ακόμα που προκύπτουν εξ' αιτίας της πεποίθησης ότι καταναλώνοντας λιγότερα γινόμαστε τελικά καλύτεροι άνθρωποι.

Φυσικά όλα αυτά είναι απλώς σαχλαμάρες που λέγονται από όσους έχασαν αλλά όχι τόσο πολύ. Δεν έμειναν άνεργοι στα σαράντα τους και χωρίς εμφανείς προοπτικές εργασίας. Δεν έφτασαν στον σημείο να μην μπορούν πλέον να καλύψουν υποχρεώσεις που ανέλαβαν τα προηγούμενα χρόνια και που σήμερα αδυνατούν να αντιμετωπίσουν ή να καταργήσουν, όπως για παράδειγμα ένα στεγαστικό δάνειο.

Όχι! Όσοι αντιμετωπίζουν έτσι την οικονομική κρίση βρίσκονται περίπου σε μια κατάσταση που τους επιτρέπει να συνεχίσουν σχετικά άνετα τη ζωή τους ελαττώνοντας κάπως για παράδειγμα τις εξόδους τους ή μειώνοντας μερικές ημέρες τις διακοπές τους. Μικρές θυσίες δηλαδή οι οποίες, ευτυχώς, αφορούν ακόμα ένα μεγάλο, το μεγαλύτερο, μέρος του πληθυσμού. Οι άλλοι, ευτυχώς προς το παρών οι λιγότεροι, που η κρίση τους αγγίζει ριζικά και καταστροφικά στη ζωή τους είναι ακόμα στην κατάσταση του σοκ ή το πολύ στη φάση της θλίψη ή και της συντριβής.

Για τους πολλούς όμως η στάση αυτή δεν είναι τίποτα άλλο από την προσπάθεια εξορθολογισμού και διαχείρισης της οδυνηρής απώλειας ενός τρόπου ζωής που άρεσε.
Με πιο απλά λόγια, ο Έλληνας πενθεί.

Μετά το σοκ και την έκπληξη της απώλειας ακολουθεί η θλίψη και στη συνέχεια έρχεται η προσπάθεια ανασυγκρότησης. Αυτή έχει δύο στάδια. Πρώτα είναι η διαχείριση / παραδοχή της απώλειας, αναζητώντας αν είναι δυνατόν και τα αίτια της απώλειας. Πολύς κόσμος βρίσκεται λοιπόν στο στάδιο αυτό της διαχείρισης και της παραδοχής, το οποίο θα ακολουθήσει το τελευταίο που είναι η προσπάθεια διαβίωσης.

Αυτό είναι άλλωστε το ωραίο με τον Έλληνα:
Από τη φύση του προσανατολισμένος στην επιβίωση περνά συχνά με εντυπωσιακή ταχύτητα τα στάδια της απώλειας για να συνεχίσει τη διαβίωση. Το κακό είναι ότι εξίσου συχνά η ταχύτητα με την οποία περνά μια απώλεια δεν του επιτρέπει να τη διαχειριστεί. Έντονα παθιασμένος ως λαός γινόμαστε έρμαιο της επιθυμίας για ζωή και δεν δίνουμε πάντα τον χρόνο που χρειαζόμαστε για να προετοιμαστούμε για την επόμενη απώλεια που πάντα έρχεται αφού η διαβίωσή μας νομοτελειακά είναι γεμάτη από τέτοιες.

Εν προκειμένω, εξωραΐζοντας τα δεινά μιας οικονομικής ύφεσης κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε την αλήθεια που την προκάλεσε:
συνυπευθυνότητα μιας ολόκληρης κοινωνίας, όχι μόνον πολιτικών, δημοσιογράφων και άλλων ομάδων προς τις οποίες εύκολα και άκριτα ρίχνουμε το ανάθεμα. Μπορεί να μην γεννιέται ο Έλληνας λαμόγιο αλλά σε μια ηθικά παραηκμασμένη κοινωνία δεν έχει άλλη επιλογή παρά να εναρμονιστεί με την κυρίαρχη κουλτούρα. Όλοι, ο καθένας στο δικό του μέτρο και ταχύτητα.

Ηθική παρακμή
είναι να κάνεις χρήση γνωριμιών ώστε να τύχεις καλύτερη μεταχείριση στο στρατό, στο νοσοκομείο, όταν θέλεις να κάνεις μια πληρωμή και να αποφύγεις την ουρά, να εξασφαλίσεις μια θέση εργασίας που δεν θα μπορούσες να πάρεις βάσει προσόντων αλλά μόνον με αντάλλαγμα της ψήφου σου κλπ. Το άτομο αναδεικνύεται σημαντικότερο της (κοινωνικής) ομάδας, πάντα με μια λογικοφανή αιτιολόγηση: «μα αν δεν το κάνω, θα περάσω απίστευτη ταλαιπωρία στον στρατό, μπορεί να πεθάνω στους διαδρόμους του νοσοκομείου, θα χάσω αδικαιολόγητο χρόνο, θα μείνω άνεργος». Έτσι κάνουμε την επιλογή και ακολουθούμε το δρόμο που επιλέξαμε εντείνοντας τον φαύλο κύκλο.

Μετά την πρώτη στροφή αυτού του δρόμου ακολουθεί όμως η ατραπός του οικονομικού οφέλους. Παζάρεμα με τον υδραυλικό ώστε να κατέβει η τιμή αν πληρωθεί η εργασία χωρίς απόδειξη, συμφωνία με τον σπιτονοικοκύρη να δηλωθεί μικρότερο ενοίκιο ώστε να κατέβει το ενοίκιο, αποδοχή ανασφάλιστης εργασίας για να υπάρξει εργασία, ενσυνείδητη φοροαποφυγή και φοροδιαφυγή στο μέτρο του δυνατού για τον καθένα. Είναι δύσκολο βέβαια να επιβιώσεις αλλιώς αλλά μόλις τα κάνεις και αυτά είσαι πια έτοιμος για τη μεγάλη λεωφόρο στην οποία βρίσκονται πολύ από αυτούς που, συνήθως δικαίως, κατηγορούμε: διασπάθιση δημόσιου χρήματος και διαφθορά που φέρνουν απώλεια της ανταγωνιστικότητας και οικονομικό μαρασμό, το στάδιο στο οποίο είμαστε σήμερα.
Αν οι περισσότεροι δεν φτάνουν εκεί είναι ίσως γιατί δεν τους δόθηκε η ευκαιρία! Ο κοινωνικός μαρασμός της κοινωνίας που ακολουθεί τους δρόμους με αυτές τις επιλογές έπεται όμως, επίσης νομοτελειακά. Ιδίως αν δεν εξετάσουμε και συνειδητοποιήσουμε το σύνολο της διαδρομής που διανύσαμε μέχρι να φτάσουμε στον μαρασμό.

Χωρίς τη συνειδητή αυτή γνώση οι αξίες που ασπαστήκαμε και μας έφτασαν εδώ παραμένουν ανέγγιχτες και ριζωμένες. Μπορεί τα άνθη να πέφτουν αλλά με την πρώτη ψιχάλα οικονομικής ανάκαμψης θα ανθίσουν εκ νέου και οι καρποί της παρακμής γρήγορα θα ωριμάσουν ξανά ενδυναμώνοντας περισσότερο τον γόρδιο δεσμό που κρατά μια ολόκληρη κοινωνία δέσμια στον φαύλο κύκλο.

Πώς λύνεται το αίνιγμα; Πώς διαλύεται ο φαύλος κύκλος;
Δύο ενέργειες χρειάζονται, μία βραχυχρόνιας και μία μακροχρόνιας δράσης, ενταγμένες και οι δύο σε ένα ευρύτερο αντιληπτικό πλαίσιο. Μείνετε συντονισμένοι μέχρι την επόμενη καταχώρηση και ως τότε δώστε τα σχόλια και τις απόψεις σας. Πώς μπορούμε να αλλάξουμε αξίες; Πώς μπορούμε να ξαναβρούμε τις χαμένες αξίες; Αυτό είναι άλλωστε το θέμα του αυτού του blog!

2ο Μέρος
Η συζήτηση με το πρώτο μέρος δεν φούντωσε μεν αλλά άναψε. Αυτό είναι καλό. Ας προχωρήσουμε λοιπόν τη συζήτηση μερικά βήματα πιο πέρα.

Το πρώτο είναι να συμφωνήσουμε ποιες ακριβώς είναι οι αξίες που χάσαμε και πρέπει να ξαναβρούμε. Ως άτομα αλλά και ως κοινωνία.

Εδώ αρχίζουν όμως τα δύσκολα. Στην πορεία των αιώνων η ανθρωπότητα λειτούργησε σε διαφορετικές συνθήκες, με διαφορετικές κάθε φορά προτεραιότητες και κάθε φορά πέτυχε διαφορετικά επιτεύγματα. Κάθε εποχή ανέδειξε τους δικούς της ηθικούς πυλώνες που στήριξαν τις προσπάθειες των ανθρώπων. Άρα, ποιες ακριβώς αξίες ψάχνουμε;

Η απάντηση γίνεται ευκολότερη αν αναρωτηθούμε αν υπήρχε κάτι κοινό στην ζωή των ανθρώπων εκείνων που στην πορεία αυτή από την αρχαιότητα ως σήμερα κατάφεραν κάτι σημαντικό. Τα ονόματα πολλά, από τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα μέχρι τον Μολιέρο, τον Μπαχ, τον Ντοστογιέφσκι, τον Μελά, και πάρα πολλούς που είναι αδύνατο να καταγράψει κανείς έναν προς έναν.
Οι άνθρωποι αυτοί ήταν όλοι τους σεμνοί, είχαν σεβασμό, καρτερικότητα και δημιουργικότητα.
Αυτές είναι οι χαμένες ατομικές μας αξίες: η σεμνότητα και ο σεβασμός (που καθορίζουν την στάση του ανθρώπου έναντι του εαυτού του και των άλλων) και η καρτερικότητας και δημιουργικότητα (που καθορίζουν την στάση έναντι της ζωής).

Ο σεμνός άνθρωπος
αναγνωρίζει ότι ποτέ δεν θα ξεπεράσει τα όρια της φύσης του. Θα βελτιωθεί και θα φτάσει, αν προσπαθήσει, στο μέγιστο που η ίδια η φύση του έχει ορίσει.
Σεμνός είναι ο άνθρωπος που αναγνωρίζει ότι υπάρχουν και άλλοι που ίσως να έχουν πετύχει ή προορίζονται να πετύχουν περισσότερα από τον ίδιο. Για αυτό δεν κοκορεύεται για τα επιτεύγματά του. Ακολουθεί το δρόμο του αδιαφορώντας για τα τραγούδια των σειρήνων που αποπροσανατολίζουν τον ταξιδιώτη της ζωής.
Αυτός εστιάζει και μένει στον δρόμο του: επίτευξη όσων για τα οποία προορίζεται.

Όταν συμβαίνει αυτό έρχεται και ο σεβασμός στον δρόμο των άλλων.

Ο σεβασμός στον άλλον όμως ξεκινά από τον σεβασμό στην φύση, πηγή της ζωοδόχου πνοής που εξηγεί την ύπαρξη μας.

Μετά ακολουθεί ο σεβασμός στην ανθρώπινη ύπαρξη μας, κέλυφος της ζωοδόχου πνοής που μας χάρισε η φύση.
Τότε και μόνον τότε μπορούμε να σεβαστούμε και τις προσπάθειες και τα επιτεύγματα των ανθρώπων γύρω μας που, όπως εμείς, προσπαθούν για το καλύτερο ώστε ούτε να ενοχλήσουμε τον ατομικό τους αγώνα, ούτε να γίνουμε εμπόδιο σ' αυτόν. Ίσως μάλιστα να βοηθήσουμε, όσο και όπου μπορούμε, γιατί ίσως ο προορισμός που πολλοί άνθρωποι με σεμνότητα αναζητούν να είναι αυτός της συμπαράστασης.

Σεμνότητα και σεβασμός λοιπόν είναι δύο αλληλοσχετιζόμενες αξίες. Είναι δοχεία συγκοινωνούντα με στάθμη σταθερή που δείχνει πώς ο καθένας μας αντιλαμβάνεται τον κόσμο και τον εαυτό του.

Τα δυο άλλα συγκοινωνούντα δοχεία είναι αυτά της καρτερικότητας και της δημιουργικότητας.
Πολλοί μπερδεύουν την καρτερικότητα με την στωικότητα. Καρτερικότητα δεν είναι καθόλου να δέχεσαι και μάλιστα αδιαμαρτύρητα τα δεινά και τις δυσκολίες λες και ήταν απλώς «θέλημα» ζωής ή μιας «ανώτερης δύναμης» πέρα από τον έλεγχο σου.

Η πραγματική ουσία της καρτερικότητας είναι αγωνιστική γιατί αγωνιστής είναι εκείνος που αποδέχεται και αντέχει την δυσκολία χωρίς να εγκαταλείπει την προσπάθεια. Αυτή είναι η ουσία της καρτερικότητας και αν κάποιος έχει να προτείνει καλύτερη λέξη για να αποδώσει τη συγκεκριμένη στάση έναντι της ζωής με ευχαρίστηση θα την δεχτώ.

Το δοχείο με το οποίο συγκοινωνεί η καρτερικότητα είναι η δημιουργικότητα.
Η απόφαση, γιατί απόφαση είναι, να μην αφήνεις ούτε μια μέρα να χάνεται. Παρά τις δυσκολίες που μπορεί να τύχουν να έχεις την διάθεση καθημερινά να αλληλεπιδράς με τον κόσμο γύρω σου και να αναζητάς τρόπους να είσαι χρήσιμος βελτιώνοντας όλα όσα μπορείς να βελτιώσεις. Όχι με μιας. Όχι όλα μαζί. Ένα τη φορά αρκεί. Μάλιστα, συχνά, μπορεί αυτό που βελτιώνεις να είσαι απλώς εσύ αφού και εσύ είσαι μέρος του κόσμου!

Πολλοί μπερδεύουν τη δημιουργικότητα με τη δουλειά. Δεν μιλώ όμως για αυτό. Άλλωστε η λέξει δουλειά προέρχεται από τη δουλεία. Δημιουργικότητα είναι η εργασία, η παραγωγή έργου δηλαδή, το δομικό συστατικό της έννοιας της ενέργειας που ανατροφοδοτεί τελικά την ίδια την ζωή!

Πώς θα ήταν η ζωή σε μια ομάδα που τα μέλη της θα λειτουργούσαν στη βάση των πυλώνων αυτών; Πώς οι ατομικές αξίες καθρεπτίζονται στο σύνολο της κοινωνίας;
Οι τέσσερεις αυτές αξίες μετατρέπονται, μαγικά θαρρείς, σε τρεις κοινωνικές αξίες,
η πρώτη εκ των οποίων είναι η ελευθερία,
αξία επίσης παρεξηγημένη από πολλούς που τη μπερδεύουν με την αναρχία νομίζοντας ότι ελεύθερος είναι όποιος κάνει ό,τι θέλει.

Η αλήθεια είναι ακριβώς το αντίθετο γιατί ελευθερία σημαίνει η «έλευση ορίων», ο περιορισμός δηλαδή. Ελευθερία είναι να αναγνωρίζεις εσύ από μόνος σου το δικαίωμα της ύπαρξης του άλλου, να του αναγνωρίζεις δικαίωμα γνώμης και άποψης και εν τέλει δικαίωμα στη διαφορετικότητα του. Ελευθερία όμως στην κοινωνία σημαίνει ότι και ο άλλος κάνει ακριβώς το ίδιο για σένα. Έτσι λοιπόν έρχεται ο αυτοπεριορισμός, η ελευθερία, που ο άνθρωπος προσεγγίζει μέσα από την σεμνότητα και τον σεβασμό.

Η δεύτερη κοινωνική αξία είναι αυτή της ισότητας.
Αν όλα τα άτομα της κοινωνίας στέκονται καρτερικά απέναντι στις δυσκολίες, δεν εγκαταλείπουν την προσπάθεια και επιδιώκουν συνεχώς να αλληλεπιδρούν χρήσιμα και δημιουργικά με τον κόσμο τότε όλοι είναι ίσοι μεταξύ τους και απαραίτητοι κρίκοι μιας κοινής προσπάθειας.
Κανείς δεν είναι σημαντικότερος αφού όλοι είναι αναγκαίοι.
Γίνονται το ίδιο πολύτιμοι ο ένας με τον άλλον, γεγονός που, μέσω της ελευθερίας, επιτρέπει να αποδεχθούν τα μέλη της κοινωνίας τη διαφορετικότητα των ρόλων που χρειάζεται να εκτελεστούν ώστε η ομάδα να προοδεύσει και να βελτιώσει πώς στέκεται μέσα στον κόσμο και πώς αλληλεπιδρά μαζί του.
Με πιο απλά λόγια, η αξία της ισότητας διευκολύνει την ανάληψη διαφορετικών ρόλων και τον συντονισμό των ατόμων στο πλαίσιο της ομάδας. Έτσι, το μόνο πια που λείπει είναι να διασφαλιστεί η συνεκτικότητα της ομάδας ώστε τα άτομα να μείνουν σε συνοχή στο πλαίσιο της ομάδας.

Ο συνεκτικός κρίκος δεν είναι άλλος από τη δικαιοσύνη.
Ως κοινωνική αξία η δικαιοσύνη είναι η σκληρότερη αλλά και η πολυτιμότερη. Είναι σκληρή γιατί δεν αφήνει περιθώρια για συναισθηματισμούς αφού έχει ως μόνον λόγο ύπαρξης τη συνοχή της ομάδας. Αυτό την καθιστά άλλωστε και την πολυτιμότερη. Όταν όμως στηρίζεται στις αξίες της ελευθερίας και της ισότητας ακόμα και οι σκληρότερες επιλογές που γίνονται στο πλαίσιο της δικαιοσύνης αιτιολογούνται και κατά συνέπεια είναι ανεκτές, τουλάχιστον όσο τα άτομα συνειδητά επιλέγουν να αποτελούν μέρος της ομάδας.

Οι αξίες αυτές, ατομικές και κοινωνικές, δεν είναι κατασκεύασμα ενός λαού. Δεν είναι ούτε Γερμανικές, ούτε Αμερικάνικες ούτε Αιγυπτιακές. Δεν ανήκουν ούτε στη δύση ούτε στην ανατολή.
Είναι πανανθρώπινες αν και, τολμώ να πω, γεννήθηκαν πολύ πολύ παλιά στην Ελλάδα και μέσω της Γαλλίας κληροδοτήθηκαν σε αυτό που αποκαλούμε σύγχρονη εποχή!

Ξέρω ότι ίσως το δεύτερο μέρος να ήταν λίγο περισσότερο βαρύ συγκριτικά με το πρώτο και ίσως πιο απαιτητικό σε αναγνωστική προσοχή. Νομίζω όμως ότι ήταν αναγκαίο διαβάζοντας και τα σχόλια των φίλων που μπήκαν στον διπλό κόπο να διαβάσουν το προηγούμενο κομμάτι αλλά και να το σχολιάσουν. Άλλωστε είναι ανάγκη πριν καταλήξουμε πώς θα βρούμε τις χαμένες αξίες πρέπει πρώτα να τις οριοθετήσουμε ώστε να ξέρουμε τι ακριβώς είναι αυτό που ψάχνουμε. Ιδίως όταν πολλές από αυτές έχουν διαστρεβλωθεί σε βαθμό που να αποτελούν λέξεις κενές χωρίς ουσιαστικό νόημα για πολλούς. Η αλήθεια βέβαια είναι διαφορετική! Ο λόγος δεν χάνει ποτέ το νόημά του. Εμείς απομακρυνόμαστε από αυτό.

Πώς μπορούμε λοιπόν να στραφούμε ξανά προς τον λόγο; Πώς μπορούμε να αναζητήσουμε το νόημα των λέξεων και των αξιών αυτών; Μείνετε συντονισμένοι μέχρι τη δημοσίευση του τρίτου και τελευταίου μέρους αυτής της δημοσίευσης. Ως τότε, ενισχύστε τη φλόγα της σκέψης και της αναζήτησης με τα σχόλια σας. Είναι πολύτιμα και ενθαρρυντικά για τη συνέχιση της επαφής μέσω του διαλόγου.

Σχόλιο δικό μου στο πιο πάνω άρθρο:
"και να αδελφέ μου, που μάθαμε να κουβεντιάζουμε ήσυχα, ήσυχα κι απλά . . .
καταλαβαινόμαστε τώρα, καταλαβαινόμαστε τώρα . . .
δεν χρειάζονται περσσότερα . . ."

Αγαπητέ Σπύρο συγκινούμαι καθώς διαβάζω αυτά τα κείμενα (τα δικά σου και των άλλων φίλων του blog) διότι ανακαλύπτω το πρόσωπο της άλλης Ελλάδας . . .

Ανακαλύπτω πως δεν είμαι μόνος μου.
Πιστεύω ότι και άλλοι θα ανακαλύπτουν το ίδιο και θα δοκιμάζουν την ίδια ενθαρρυντική συγκίνηση.

Πέρα από την ουσία και το περιεχόμενο της κατάθεσης του καθενός μας σε αυτόν τον ιστοχώρο, υπάρχει και η βαθιά ανθρώπινη ανάγκη όλων μας να ακουμπήσουμε ο ένας στον άλλον.
Να σχηματίσουμε έναν κύκλο / μια αλυσίδα ανθρώπων που καταλαβαίνονται, που αλληλοενθαρρύνονται, που αλληλοελκύονται, που αντιστέκονται στους φαύλους κύκλους, που οραματίζονται μαζί.

Πέρα από τις αναλύσεις μας πάνω στα προβλήματα του σήμερα, υπάρχει ένας κοινός καημός :
Τι μπορώ να κάνω εγώ για την πατρίδα μου που δεν το έχω κάνει ακόμη?
Ποιος άλλος βάζει το ίδιο ερώτημα στον εαυτό του ?
Που θα τον συναντήσω ?
Πως θα συζητήσουμε ?
Τι μπορούμε να πετύχουμε μαζί ?
Ποιους θα βρούμε απέναντι ?
Τι μάχες μας περιμένουν ?

Νίκος Νημάς